Dieren binnenstebuiten – op anatomische safari

Dieren lijken op elkaar. En dieren lijken op mensen. Dat is de kernboodschap van de fascinerende tentoonstelling 'Animal Inside Out', die vanaf 3 oktober in het Fries Natuur Museum te zien is. Op 25 december hebben al vijftigduizend bezoekers bekeken hoe een dier er van binnenuit ziet. De expositie trekt een recordaantal bezoekers. 

Het is de eerste expositie met geplastineerde dieren en het is een Nederlandse primeur voor het Fries Natuur Museum. Een ,,anatomische safari” noemt het museum het. In de expositie zijn complete dieren te zien, zoals een indrukwekkende olifant, een gorilla, een giraffe, een beer, maar ook een stier, geit (met drie jonge geitjes nog in de moederbuik) en een hond. Je ziet hoe organen, pezen en de bottenstructuur eruit zien en hoe het zenuwstelsel bij de dieren in elkaar zit. Maar ook hoe de organen zich ten opzichte van elkaar verhouden.

De 'binnenkant' is geconserveerd door een proces dat plastinatie heet. Een oude techniek die geperfectioneerd is door de medicus dr. Gunther von Hagens. Bij plastinatie wordt al het water en vocht uit het oorspronkelijke lichaamsweefsel gehaald met behulp van aceton. Hierna wordt het vervangen door kunststof zoals siliconenrubber, epoxyhars of polyesterhars. Dit gebeurt door gebruik te maken van een speciale vacuümtechniek. De oorspronkelijke vorm van de organen blijft hierdoor in tact en ontbinding blijft uit.

Von Hagens is vooral bekend door de tentoonstelling Körperwelten, waarin hij menselijke lichamen tentoonstelde. Die trokken miljoenen bezoekers over de hele wereld.

Von Hagens verfijnde de plastinatietechniek eind jaren zeventig. Hij was toen onderzoeksassistent aan het Anatomisch Instituut van de universiteit van Heidelberg. Aanvankelijk gebruikte hij de plastinaten van menselijke organen voor zijn lessen anatomie aan medische studenten. In 2000 paste hij de plastinatie toe op dieren, zoals een paard en een kameel. Toen olifant Samba in 2005 stierf in de dierentuin van Neunkirchen kwam hij op het idee om het dier te conserveren en er een tentoonstelling aan te wijden. De olifant is het grootste plastinaat (gewicht 2 ton) ter wereld. Er is drie jaar continue aan gewerkt. Aan de 'opgezette' beer werkten tien mensen van het bedrijf van Von Hagens twee jaar lang.

Mens en dier gelijk

Curator Angelina Whalley – echtgenote van Von Hagens – denkt dat mensen in het algemeen benieuwd zijn naar dingen die ze nooit eerder hebben gezien. Een belangrijk doel van de expositie is volgens haar om aan te tonen dat mensen en dieren sterk op elkaar lijken. De anatomie van mens en dier is verwant aan elkaar. Elk dier heeft een orgaan dat een mens ook heeft. ,,Wij willen bezoekers inspireren en laten zien hoe gelijk we zijn, maar ook hoe divers de natuur is. Ik hoop dat mensen dankzij deze tentoonstelling meer respect en waardering voor dieren in het bijzonder en voor het leven in het algemeen krijgen.”

Whalley vindt dat de expositie tevens aantoont hoe kwetsbaar dieren zijn. ,,We moeten goed voor ze zorgen.” Ze beklemtoont dat er voor de tentoonstelling geen dieren zijn gedood. De exemplaren zijn afkomstig uit dierentuinen, wildparken en van particulieren. De von Hagens werken overigens samen met het Wereld Natuur Fonds en National Geographic Channel. Heeft ze nog wensen om een bepaald dier te conserveren? Nee, zegt ze. “We zien wat zich voordoet.” Maar na even nagedacht te hebben antwoordt ze dat haar man nog wel een wens heeft: een walvis prepareren.

Paard kijkt niet ver

Veel organen van mensen hebben dieren ook. Ze werken, afhankelijk van het soort dier, anders: sterker of beter. Zo beslaat de kop van een olifant een kwart van het totale lichaamsgewicht. Ze hebben een lange karteldarm, kenmerkend voor planteneters. Dagelijks eet een olifant meer dan 200 kilo plantenmateriaal. Paarden kunnen niet verder dan twee meter voor zich uit kijken, maar hun gehoor is 200 keer zo sterk als dat van de mens.

Een haai ziet in het donker beter dan een kat. Met hun oren kunnen ze op kilometersafstand hun prooi horen. Hun reukzin is fenomenaal. Ze ruiken bloed in een verhouding van 1:10 miljard deeltjes. Ter vergelijking: dit is als een druppel wijn in een middelgroot zwembad. Het enige dat bij dieren minder ontwikkeld is dan bij de mens, zijn de hersenen.

Opvallend is dat bepaalde lichaamsdelen van de dieren niet geplastineerd zijn. Op de oren en een deel van de poten van de hond zit bijvoorbeeld nog dierenhuid en- haar. De struisvogel heeft nog veren. Ook de ogen zijn intact gebleven, hoewel nagemaakt van kunststof. “Het zou vreemd zijn om die weg te halen, want ogen zijn een essentieel deel van een dier.” Het laten zitten van een stukje huid is gedaan om sommige spieren bijeen te houden. “En natuurlijk is een harig oor of een veer het bewijs dat we hier te doen hebben met een echt dier,” aldus Whalley.

Primeur

Animal Inside Out was eerder te zien in Duitsland en reisde – zonder olifant- door de VS. Daar is de locatie vaak een grote evenementenhal. De minimum omvang van de locatie voor Animal Inside Out is 1.000 vierkante meter. Het Natuurmuseum heeft er 800 voor beschikbaar. ,,Eigenlijk is het museum een beetje te klein”, erkent directeur Gerk Koopmans. ,,Maar het is hier ook musealer en dat vinden de Von Hagens mooi. Er is hier een klein zaaltje voor de vissen. En het atrium is verduisterd voor de olifant.”

Dat zijn museum de primeur heeft is te danken aan zowel zijn doorzettingsvermogen als aan het feit dat Leeuwarden over drie jaar Culturele Hoofdstad is, vertelt hij desgevraagd. ,,Zo’n drie jaar geleden zag ik deze expositie in Frankfurt en vond hem prachtig. Ik heb toen contact opgenomen met Von Hagens en zei dat het prachtig zou zijn als de expositie naar Leeuwarden zou komen. Maar die ging toen eerst door Amerika reizen. Ze vertelden me dat ze tweede tentoonstelling over dieren gingen maken. Ik heb hen kunnen overtuigen dat hun expositie ook goed paste in een kleinere setting in plaats van in een grote arena. Het laatste zetje was dat Leeuwarden Culturele Hoofdstad wordt.”

Hoop op 50.000 bezoekers

Koopmans is er blij mee. Hij heeft de gehoopte 50.000 bezoekers op Eerste Kerstdag behaald. De kaartjes zijn wel duurder: €15. Dat moet ook wel, want de gehele expositie kost €180.000. Animal Inside Out is een nationale primeur en de kostbaarste expositie die het Fries Natuur Museum ooit binnen zijn deuren had. In de kerstvakantie verwacht Koopmans grote drukte. ,,We laten buiten een tent opzetten voor als het regent en mensen lang moeten wachten.” Overigens zijn er acties bij winkelketens en bij de Postcode Loterij voor goedkopere kaartjes.