De rozen van Heliogabalus topstuk op expositie Alma Tadema

Het liep storm bij het Fries Museum voor een Friese schilder van internationale allure. Nog nooit was er zo veel werk van Sir Lawrence Alma Tadema te zien: in Leeuwarden een overzichtstentoonstelling met De Rozen van Heliogabalus als topstuk en het bij de BBC herontdekte Portret van Leopold Löwenstam als onverwachte toegift. 

Als de wreedste en meest verachtelijke stakker die ooit de mensheid ontsierde en een troon vervuilde. Zo omschreef de 19e eeuwse Amerikaanse historicus S.W. Stevenson de Romeinse keizer van Syrische afkomst (218 – 222) Heliogabalus. 

En juist deze stakker, dankzij zijn verering van de zonnegod Elagabal in zijn korte leven (204 – 222) ook wel Elagabalus genoemd, is een van de centrale figuren op de tentoonstelling ‘Alma Tadema, Klassieke Verleiding’, die tot en met 7 februari te zien was in het Fries Museum. Het museum was zelfs extra avonden open om de stroom belangstellenden te kunnen verwerken.

Hij, de belichaming van zonde en wangedrag, is immers de hoofdpersoon op het doek ‘De Rozen van Heliogabalus’. Het is het meest iconische van de ruim 400 schilderijen die de in Dronrijp geboren en in Leeuwarden getogen notariszoon Lourens Tadema (later Sir Lawrence Alma Tadema) heeft vervaardigd. Dat het naar Leeuwarden komt is op zich al een groot compliment voor de samenstellers van de expositie onder leiding van het voormalige hoofd collectievorming en onderzoek van het museum, Frank van der Velden. 

Eigendom van miljardair

De Rozen was in 2013 en 2014 het pièce de résistance van de druk bezochte expositie ‘A Victorian Obsession’ van ruim vijftig werken van Britse salonschilders uit het Victoriaanse Tijdperk, een gezelschap waarin Alma Tadema (1836 – 1912) een voorname plaats innam. Alle zijn eigendom van de Mexicaanse telecom-miljardair en kunstverzamelaar Pérez Simon en werden getoond in Parijs, Rome, Madrid en Londen. 

Het schilderij werd in 1993 door Christie’s in Londen geveild voor ruim 1,6 miljoen pond. Het is nu een veelvoud waard, getuige het bedrag dat een vergelijkbaar doek van Alma Tadema – ‘The Finding of Moses by the Daughter of the Farao’ - in 2010 opbracht bij een veiling in New York: ruim 35 miljoen dollar. 

In het Leighton House Museum in Londen hing het schilderij helemaal in z’n eentje in de nieuwe Perin Gallery. Op de vloer lagen rozenblaadjes en de geur in het vertrek was geïnspireerd op ,,een sensueel mengsel van zeven van ’s werelds meest exquise rozen”, geleverd door de Britse parfumeur Jo Malone. Kosten noch moeite waren gespaard om het voor Alma Tadema ongebruikelijk grote doek – 214 bij 132 centimeter – zo voordelig mogelijk tot zijn recht te laten komen. 

Romeinse legende

En dat alles voor een voorstelling waarvan het werkelijkheidsgehalte als niet anders dan verwaarloosbaar moet worden omschreven. Maar dat deerde Alma Tadema niet. Hij baseerde het doek op een legende uit de ‘Historia Augusta’, een omstreden bundel van dertig biografieën van Romeinse keizers uit de tweede en derde eeuw na Christus. Daarin stond onder meer dat de tirannieke en scandaleuze Heliogabalus ,,in een banket-kamer met verlaagd plafond ooit zijn uitvreters bedolf onder viooltjes en andere bloemen, zodat sommigen daadwerkelijk zijn gestikt omdat ze er niet meer onderuit konden komen”. 

Een kolfje naar de hand van Alma Tadema. Hij kende zijn Romeinse – en Griekse en Egyptische – klassiekers en dergelijke verhalen, apocrief of niet, inspireerden hem. Tevens toonde hij zich toen al – in 1888 werd het schilderij tentoongesteld in de Royal Academy in Londen – de grote opportunist. Want viooltjes hadden voor zijn voornamelijk Britse publiek weinig zeggingskracht, rozen – ‘The English Rose’- des te meer. En dus liet hij gedurende vier maanden wekelijks per spoor rozen uit Zuid-Frankrijk naar zijn atelier in Londen versturen. 

Rozenblaadjes

De rode, roze en witte rozenblaadjes dwarrelen over de volle breedte van het canvas vanaf een baldakijn neer in de eetzaal met marmeren zuilen. Ze bedwelmen een zevental figuren, zowel mannen als vrouwen want de jonge keizer – hij was veertien toen hij de troon besteeg – was beide seksen in gelijke mate toegedaan. Kennelijk onvoorbereid op hun wrede lot kruipen ze in de bloemen rond op weg naar hun laatste ademtocht. Een van hen, de meest rechtse bebaarde figuur, vertoont een treffende gelijkenis met de schilder – een in zijn tijd niet ongebruikelijke gewoonte –, maar wordt in de catalogus van A Victorian Obsession neergezet als een van de afgedankte minnaars van de keizer, Zoticus of Hierocles. 

Hoe het ook zij, de jonge keizer en zijn gevolg, waartoe zijn grootmoeder en moeder behoren, amuseren zich onder het genot van wijn en spijs kostelijk om dit bizarre schouwspel. Overigens heeft Alma Tadema onder de tafel waaraan ze zijn gezeten twee kransen van viooltjes geschilderd, een knipoog die laat zien dat hij ‘het echte verhaal’ uit de Historia Augusta wel degelijk kende. 

Film

De film ‘L’ Orgie Romaine’ van de Franse regisseur Louis Feuillade uit 1911 toont wel rozen en blijkt dus op het doek van Alma Tadema gebaseerd te zijn. Bij het schilderij zijn op de expositie in Leeuwarden beelden uit de film te zien. Dat gebeurt nog bij negen andere schilderijen om de bezoekers te laten zien dat het werk van de Fries een grote inspiratiebron is geweest voor de vroege – en ook latere – regisseurs van epische Hollywood-films als Cleopatra, Ben Hur, De Tien Geboden en Spartacus. Over dat aspect zal de production designer van de film Gladiator uit 2000, Arthur Max, tijdens de opening op vrijdagavond 30 september een toespraak houden. 

Het heeft even geduurd alvorens het nieuwe Fries Museum aan het Zaailand een expositie van internationale allure in huis heeft gehaald. Met meer dan tachtig schilderijen is dit de meest omvangrijke expositie van het werk van Alma Tadema in de moderne tijd, waar dan ook. Van een schilder die vooral naam maakte in het Britse Gemenebest, maar die zijn wortels had in Friesland. Een schilder die vooral buiten Nederland werd geprezen, in Nederland en Friesland werd verguisd als een koektrommelartiest en wiens werk nu weer alom wordt gewaardeerd. Weinigen zo wisselvallig als de kunstkenners.

Bij BBC ontdekt Portret van Leopold Löwenstam onverwachte kers op de taart

Voor het Fries Museum is het een onverwachte 'kers op de taart'. Op de valreep is een verloren gewaand schilderij van de schilder Lawrence Alma Tadema aan de grote tentoonstelling toegevoegd. Het uit 1863 daterende Portret van Leopold Löwenstam is opgedoken in het BBC-televisieprogramma Antiques Roadshow, de Britse evenknie van Tussen Kunst & Kitsch. Het doek van de etser Löwenstam werd in juni 2016 ingebracht door de nazaat van de geportretteerde man. De vondst en de verbijstering bij de toeschouwers werden live op camera vastgelegd. De uitzending is op zondag 25 september 2016 om 21.00 uur op BBC One. Kunstexpert Rupert Maas beschouwt het als een van de mooiste ontdekkingen van het tv-programma. Hij taxeert het schilderij op een bedrag tussen de 230.000 en 345.000 euro.

Het portret toont de etser Leopold Löwenstam terwijl hij bezig is een werk van de schilder te reproduceren. Prenten als deze werden internationaal verspreid en maakten Alma Tadema wereldberoemd. De schilder schonk het doek aan de vrouw van Löwenstam, de geliefde nanny van de dochters van Alma Tadema. Het schilderij was in 1913 voor het laatst in het openbaar te zien en is een van de tachtig schilderijen die van over de hele wereld naar het Fries Museum komen. Na de vondst is heel snel geschakeld met het Fries Museum en is het schilderij gerestaureerd om toegevoegd te kunnen worden aan de tentoonstelling. Conservator Marlies Stoter van het Fries Museum toont zich opgetogen. 

Laatst gewijzigd op 31-01-2017 om 00:23 uur