Zorgplicht voor verweesde beelden, of toch verval

Waar is de zorgplicht voor openbaar kunstbezit? Inwoners van Gorredijk konden stemmen over de toekomst van het beeld de Levende Ent van kunstenaar Jaap van der Meij, dat voor cultureel centrum De Skâns staat. Vier opties: opblazen, in stukken zagen, afbouwen en herstellen en verplaatsen. 

Het lot van het beeld De Levende Ent van kunstenaar Jaap van der Meij (1923-1999) in Gorredijk is mogelijk vernietiging. Wie bekommert zich over openbare kunst, als de een na de ander wegkijkt? Er zijn al genoeg voorbeelden dat het lelijk misgaat. In Gorredijk is de discussie op gang gebracht met een referendum in een mobiel kantoor aan de Jan Eisengastrjitte. 

Of het beeld ook daadwerkelijk vernietigd wordt, is nog maar de vraag. De stichting Pictoright in Amsterdam, die onder andere de auteursrechten van kunstenaars behartigt, stelt dat de persoonlijkheidsrechten (ook wel ‘morele rechten’, genoemd) gelden tot zeventig jaar na het overlijden van de kunstenaar. Een medewerkster van de stichting zegt: ,,Er is toestemming nodig van de erven. De gemeente heeft een zorgplicht en zou het beeld moeten laten opknappen.’’ 

Verval hoort erbij

Wethouder Robert Jonkman vindt dat het verval er bij hoort. ,,In de gemeente Opsterland hebben wij de visie dat een kunstwerk moet blijven leven. Dat betekent dat we het aan zijn lot overlaten. Dat klinkt erg onaardig. Het kunstwerk moet in het publieke domein zijn plek hebben en daar moet het dan verworden tot wat het wordt.’’ 

Die visie wringt enigszins met beheer- en herstelplicht waar PictoRight het over heeft. Een beleidsmedewerkster van Opsterland bevestigt dat de gemeente wel degelijk eigenaar is van het beeld. Maar ze voegt daar meteen aan toe dat het referendum niet wordt uitgevoerd in opdracht van de gemeente. ,,Wat er met De Skâns en het terrein daarom heen gaat gebeuren ligt nog open. Dat geldt ook voor het beeld van Jaap van der Meij. Zo ver zijn we nog niet. De opties die in het onderzoek genoemd worden, zijn ook niet door ons aangegeven. Wel zijn we benieuwd naar de uitkomsten van het onderzoek.’’ 

Het beeld ontvangt stiefmoederlijke zorg. De gemeente heeft volgens de medewerkster alle moeite gedaan om meer over het beeld te weten te komen, maar in de archieven is niets terug te vinden ,,Misschien komen die gegevens door alle publiciteit rond De Levende Ent, toch nog boven water. Dat zou mooi zijn.’’ 

,,Dit beeld vernietigen, dat kan niet'' , zegt Roelof Koster van Keunstwurk. ,,De gemeente heeft een verantwoordelijkheid te nemen. Het kunstwerk staat in de openbare ruimte en dat betekent dat de gemeente een beheer- en herstelplicht heeft. Daarnaast vind ik de hele discussie wat dubieus. Een kunstwerk opblazen, in stukken zagen of begraven? Als je die stelling wilt gebruiken om een discussie op gang te brengen, dan mag dat natuurlijk, al blijf ik die insteek discutabel vinden. Maar verder mag het ook niet gaan, want dan doet de gemeente iets wat niet kan.’’ 

Volksraadpleging

Waarom dan toch die dorpsraadpleging? Die maakt deel uit van een landelijk wetenschappelijk onderzoek. Daarin staat de vraag centraal of kunstwerken in de openbare ruimte, die in het verleden gerealiseerd zijn via de 1 procents regeling, nog wel recht op automatische voortbestaan hebben. 

Ruben Abels van de stichting DesignArbeid staat aan de basis van dit referendum. De stichting doet onderzoek naar kunst in de publieke ruimte. De afgelopen weken heeft DesignArbeid een aantal inwoners gevraagd naar hun mening daarover en over het werk ‘De Levende Ent’ van Jaap van der Meij in het bijzonder. Delen van deze interviews zijn online gepubliceerd en zijn belicht in de speciale uitgave “Kunst in Crisis” die bij elke inwoner van Gorredijk in de bus is geworpen. 

Problematische kunst 

Abels zegt niet op de hoogte te zijn van de situatie in de gemeente Opsterlân. Er zou volgens hem best een onderliggend contract kunnen zijn, waarin is opgenomen dat de gemeente niet verantwoordelijk is voor de zorg van het beeld. Bij een eventuele verkoop zou dat betekenen dat de nieuwe eigenaar met het beeld kan doen en laten wat hij wil. 

Hij noemt als voorbeeld het beeld De Kus van Jeroen Henneman dat sinds 1982 in Amsterdam Zuidoost stond. De ING heeft er haar nieuwe hoofdkantoor en wil het kunstwerk niet voor de deur. Er wordt nu naar alle waarschijnlijkheid een nieuwe plek gezocht en zal het kunstwerk tijdelijk worden opgeslagen. 

Mocht er uit het referendum in Gorredijk naar voren komen dat het beeld weg moet, dan zou volgens hem een mogelijkheid kunnen zijn, dat de ’mienskip’ het beeld overneemt van de gemeente. ,,Dat gebeurt bijvoorbeeld bij zwembaden die bedreigd worden door sluiting, dan zie je ook dat belanghebbenden zelf iets gaan ondernemen.’’ 

Die visie sluit aan bij wat de stichting op de site kunstincrisis.nl propageert, namelijk dat wil een beeld bestaansrecht hebben, mensen zich dan maar moeten opwerpen als beschermers van het kunstwerk. Er wordt gesproken over ‘’problematische kunst in de openbare samenleving vanwege de gebrekkige democratische besluitvorming die heeft plaatsgevonden, zeker in het geval van de werken van Jaap van der Meij, geen enkele bewoner heeft ooit gevraagd om een dusdanig werk.’’ 

Landelijk onderzoek 

Hanneke Heerema is namens Tresoar, het Frysk Histoarysk en Letterkundich Sintrum, curator en projectleider van ‘’Kunst met een opdracht’’. Het project fungeert als gangmaker om met publiek in gesprek te gaan over de betekenis van kunstwerken in hun directe omgeving. De activiteiten die binnen het project worden ontplooid vormen tegelijkertijd de basis van een landelijk wetenschappelijk onderzoek. Met de uitkomsten hiervan hopen musea op termijn hun voordeel te doen. 

Als studie-case voor dit project wordt het werk van der Meij gebruikt. Daar komt dus ook De Levende Endt in Gorredijk in beeld. Zijn monumentale betonplastieken - die zich grotendeels in Noord-Nederland bevinden - lenen zich goed voor dit project. Dit is in 2016 in Ureterp van start gegaan. 

Heerema: ,,Veel kunstwerken uit de wederopbouw maken deel uit van een gebouw. Omdat sommige daarvan een herbestemming krijgen of worden gesloopt, weten de gemeenten niet goed wat ze er mee moeten aanvangen.’’ 

Ze noemt als voorbeeld de Aardschotel in Ureterp, destijds gemaakt voor het nieuwe bejaardentehuis De Lijte. ,,Het kunstwerk is later verplaatst en werd toen gebruikt als afvalbak voor de jongeren die er rondhingen. Daarna is er aarde in gestort om als plantenbak dienst te doen. We proberen nu met de omwonenden te kijken of het kunstwerk zijn oorspronkelijke functie weer terug kan krijgen. Niet alleen de gemeente heeft een zorgplicht, die hebben we allemaal.’’ 

Geadopteerde kunstwerken 

Museum Opsterlân, Museum Dr8888, Museum Heerenveen, Tresoar en het Amelandse museum Sorgdrager zijn allen nauw betrokken bij het project ‘Kunst met een opdracht’. In alle vijf is vanaf 1 juli een kleine tentoonstelling te zien waarin het werk van Jaap van der Meij centraal staat. De tentoonstelling in Museum Opsterlân zoemt bijvoorbeeld in op het atelier van Van der Meij in Oud Beets. Tevens zal er een boek verschijnen en een app met een route langs de diverse kunstwerken. 

Jacqueline Verhoef, coördinator van Museum Opsterlân onderstreept nog eens het bewustwordingsproces wat door het referendum op gang kan worden gebracht. ,,Wat betekent kunst in de openbare ruimte voor de inwoners, hoe voelen we ons daarmee verbonden? Dat zijn relevante vragen. De aanpak is misschien wat rigoreus, maar is vooral bedoeld om de mensen wakker te schudden. 

Ze vertelt dat ze laatst aan het dagdromen was over een opvang voor ‘verweesde beelden’. ,,Voor oude paarden bestaat een opvang. Misschien is zo iets ook te realiseren voor beelden, waar niemand meer naar omkijkt. Een beeldenpark waarin ‘’geadopteerde’’ kunstwerken een plek krijgen.’’ 

Publiek debat 

Ondernemer Liesbeth Idzinga uit Gorredijk gaat zeker stemmen. Ze vindt dat een kunstwerk nooit achterhaald en gedateerd kan raken. ,,Dus gewoon een mooie nieuwe plek zoeken.’’ 

Het verbaasde haar dat drie van de opties die gericht zijn op vernietiging gesubsidieerd gaan worden en dat de variant waar haar voorkeur ligt, namelijk herplaatsing door de burgers zelf bekostigd dient te worden. ,,Dit wekt bij mij de indruk dat de gemeente wel wil betalen voor het laten exploderen van een kunstwerk om zo Hart van Nederland te halen, maar om kunst een waardige behandeling te geven, ho maar.’’ 

Liesbeth Idzinga kan, net als alle andere Gerdyksters op 6 juni van 19.00 tot 21.00 uur haar stem nog een keer laten horen tijdens een publiek debat op het plein voor De Levende Ent. Tijdens deze bijeenkomst zal de uitkomst van de dorpsraadpleging bekend worden gemaakt en zullen de aanwezigen met elkaar in gesprek gaan over de betekenis van de uitkomst.