Fryske Mattéus Passy in 2018: door fout zijn het er twee

Culturele Hoofdstad 2018 inspireert tot zaken die er al lang zijn. Een Fryske Mattéus Passy door het Noord Nederlands Orkest in het feestjaar 2018 lijkt op iets bijzonders. Blijkt er opdracht gegeven voor een vertaling, niet wetende dat Eppie Dam deze in 2008 al gemaakt heeft. 

Twee verschillende uitvoeringen van de Fryske Matthäus Passion staan er in het jubeljaar Culturele Hoofdstad Leeuwarden Fryslân 2018 op het programma. Het is een luxe voor liefhebbers van Bach en de Friese taal. Een Friestalige Matthäus bestaat er al sinds 2008, toen Eppie Dam een vertaling maakte. Nu laat het Noord Nederlands Orkest dat werk nog eens over doen. Componist en tekstschrijver Peter Sijbenga heeft opdracht gekregen om een Fryske tekst te schrijven, die zo dicht mogelijk bij de originele tekst blijft.

Het is allemaal het gevolg van een pijnlijke communicatiestoornis tussen de organisatie van LF2018 en dirigent Gerben van der Veen. Deze was al druk in de weer met de voorbereidingen voor uitvoering van de Fryske Mattéus Passy van Eppie Dam.  Het is even slikken, maar inmiddels heeft Van der Veen van de nood een deugd heeft gemaakt. Zijn Fryske Mattéus Passy is er ook in het jaar 2019.

Groen licht 

Dirigent en componist Gerben van der Veen uit Haskerdijken had in 2009 een aantal succesvolle uitvoeringen van de Friese Matthäus Passion gedirigeerd en vond het jaar 2018 in het kader van Culturele Hoofdstad een uitgelezen gelegenheid om deze nogmaals ten gehore te brengen. Hij nam ongeveer een jaar geleden contact op met de organisatie, die hem groen licht gaf. Van der Veen ging aan de slag, regelde een orkest, musici en locaties. Maar in oktober kreeg hij een telefoontje van Piter Zwart, teamleider van het team Orkestzaken van het NNO. Die had namelijk de kerk in Dokkum willen vastleggen en kreeg nul op het rekest. Van der Veen: ,,Dy hiene al in Fryske Mattéus, waard der sein. Zwart tocht: dat kin dan mar ien wêze en dat is Gerben.’’ 

Daar had hij helemaal gelijk in. Van der Veen was namelijk voortvarend te werk gegaan en had al diverse locaties vastgelegd. Een probleem diende zich aan. Wat was er gebeurd? Het NNO had al in de winter van 2015 bij de organisatie van KH2018 aangegeven dat ze een Fryske Mattéus wilden brengen. Van der Veen: ,,Dat famke dat my doetiids te wurd stie, hie dat fuortendaliks sizze moatten fansels. Dat is net bard. We binne drekt mei-inoar om ‘e tafel gien en der yn goed oerlis útkaam. It argumint, dat der ek noch libben is nei 2018, hat my oer de streek lutsen. Einliks bin ik der wol bliid mei. We kinne de seis útfierings no oer twa jier útsmarre.’’ 

Eigen minsken

De Matthäus van Van der Veen wordt uitgevoerd door het barokorkest Florilegium Musicum en het kernkoor van de stichting Collegium Vocale Fryslân, Hortus Vocalis. Daarnaast zijn er solisten gevraagd, die zoveel mogelijk uit de eigen omgeving afkomstig zijn. ,,Wat dat oanbelanget ha ik my holden oan de trije útgongspunten fan LF2018: fan ûnderen ôf, eigen minsken út de mienskip en ek ynternasjonaal. We ha bygelyks in Fryske evangelist, Maarten Romkes, Kristus is Ben Brunt út Driezum en Tetsje van der Kooi is der ek by. It ynternasjonale sit him hjiryn dat der twa kear in útfiering yn Dútslân op it programma stiet.’’ 

Van de zes geplande uitvoeringen, vier in Fryslân, twee in Oost-Friesland, worden er in 2018 drie gerealiseerd. In 2019 volgen nog uitvoeringen in Leeuwarden, Sneek en Dokkum. 

Hermetische tekst 

De tekst van Jan Rot en de vertaling van Eppie Dam, liggen Van der Veen na aan het hart. ,,It is einliks in hiel gekleurde tekst, oars as oars, in hjoeddeiske opfetting, dy’t tagonkliker is en dêrtroch echt binnenkomt. Yn it slotkoar wurdt bygelyks song: ,,Wir setzen uns mit Tränen nieder’’. Dam hat dêr fan makke: ,,Sko om de stien, bûch no yn triennen.’’ En hielendal oan ‘e ein: Ruhe sanfte, sanfte ruh!’’. Dat wurdt: ,,Iensum mei-inoar, mei-inoar ien!’’. De oersetting is hiel ryk oan taal en tagelyk aktueel. Wat te sizzen fan de iepeningswurden: ,,Grau fan drôvens kleit de dage’’?’ 

Dam schreef in 2008 dat de originele tekst van de Matthäus, ondanks het feit dat hij met de Bijbel was opgegroeid, soms nogal ver van hem af stond. Hij noemt het een massieve en hermetische tekst, gericht op de christelijke incrowd. In 2007 kreeg hij echter de hertaling van Jan Rot onder ogen, en raakte onder de indruk van het eigentijdse karakter van zijn bewerking. ,,Jan Rot hat it fossyl fan de âlde Matthäus nij libben ynblaasd.’’ 

Dam liep al langer rond met de gedachte om de originele tekst te vertalen in het Fries. Pas toen hij de hertaling las, wist hij meteen dat hij zijn droom waar kon maken. Na een proeve van bekwaamheid, kreeg hij groen licht van Rot. Uitgever Jan de Jong van Intrada Muziekuitgave gaf Dam het advies om contact op te nemen met Van der Veen, die meteen enthousiast was. Hij mailde Dam: ,,Blikstiender, dit komt nei oan! Frjemd, ik ha it wurk no sa faak útfierd, mar ik merk no al dat mei dizze Fryske wurden, it ferhaal noch mear begjint te libjen. Wy moatte it der ynkoarten mar ris oer ha.’’ 

Gjin konsesjes 

Volgens Dam zoekt Rot zowel in de theologie als in de taal de grenzen op. ,,Dat jout syn Mattheus in geweldige romte.’’ Die ruimte is jarenlang bevochten. In de jaren zestig was de opvatting dat je zo dicht mogelijk bij het origineel moest blijven. Van der Veen: ,,Einliks moasten je der ôfbliuwe, dêr kaam it op del. Dat begjint stadichoan te feroarjen. Ik snap de arguminten fan de puristen wol, mar oan de oare kant fyn ik dat je ek wolris wat nijs besykje meie. Yn de tiid fan Mendelssohn en Mengelberg klonk de Matthäus ek oars as no. Dy muzyk is net stikken te krijen. Dêrneist is Dam ynteger en docht gjin konsesjes. Bach skreau syn muzyk op de tekst. As it wurd Tot falt, kaam der altyd in lege noat, by Schmerz in dissonant en by Jesu altyd in hege noat. Kritisi fine dat dat aspekt ferlen giet, mar myn ûnderfining is, dat yn de oersetting fan Eppie, it grutste part derfan oerein bliuwt.’’ 

De reacties op de Friese uitvoeringen waren boven verwachting. Er waren bezoekers die er met de nodige scepsis naartoe gingen en niet-Friezen die twijfelden aan het nut van die Friese tekst. Van der Veen: ,,Dy minsken wiene nei de útfiering om. Se wiene rekke, de tekst kaam folle tichterby. Deselde wurden krije in oare yntinsje, in oare klank en dat komt hurd binnen. It is krekt as hearre jo it ferhaal wer opnij.’’ 

In januari beginnen de repetities en duikt Van der Veen opnieuw in het meesterwerk van Bach. ,,Ik begjin mei de tekst. De technyske dingen, bygelyks de útspraak fan it Frysk. Tachtich prosint fan de koarleden is Frysktalich, mar de wize wêrop je in wurd as dei útsprekke is hiel ferskillend. It makket ferskil as je út Drachten of út Boalsert komme. Aksinten lizze, de kleur fan de ferskate klinkers, al dat soart saken krijt oandacht. Moat it twadde koar, dat krityske fragen stelt dat argwanend dwaan, in bytsje lilk of belangstellend? Dêr moat ik keuzes yn meitsje, dêr filosofearje we earst oer.’’ 

Laatst gewijzigd op 19-06-2017 om 19:54 uur