Meekijken over de schouder van Bach

De driedelige Bijbel van Calov, die Johann Sebastian Bach (1685-1750) thuis geregeld opensloeg, waarin hij las, woorden onderstreepte en aantekeningen maakte, is heruitgegeven door Dingeman van Wijnen in Franeker. Het is een groot eerbetoon aan de componist Bach.

Het mega-project is volbracht, al is dat niet zonder de nodige voetangels en klemmen gegaan. De bevlogenheid en vasthoudendheid van de uitgever in Franeker heeft daar zeker toe bijgedragen. Iedere keer wanneer hij dacht, dit is het einde van een mooie droom, diende zich toch weer een opening aan. De uitgave is volgens Van Wijnen vooral een eerbetoon aan de grootmeester Bach, die al op jonge leeftijd in zijn leven kwam. Een facsimile-uitgave van 4665 pagina’s, waar de liefhebber bij voorintekening 4800 euro voor over moet hebben om het in zijn of haar boekenkast te kunnen zetten.

De presentatie was in Middelburg. Achteraf heeft Van Wijnen wel gedacht: waarom niet in Fryslân? Maar het liep nu eenmaal zo. De begeleider van het project, professor musicologie en Bach-kenner Albert Clement werkt aan de University College Roosevelt, gevestigd in het oude stadhuis van Middelburg. Een ideale ambiance. Van Wijnen had gehoopt op iets meer media-aandacht voor dit prestigieuze project. De Bach Bijbel heeft het NOS journaal niet gehaald. Er komt echter nog een herkansing. Momenteel wordt door een groep deskundigen, onder leiding van Clement, hard gewerkt aan een gedegen commentaar op de drie delen, zodat de lezers er nog beter hun weg in kunnen vinden. Van Wijnen: ,,Het wordt een toelichting op de aantekeningen die Bach maakte. Wat betekenen ze nu eigenlijk en welk gewicht kun je er aan toekennen? Daarnaast worden ze in een historisch perspectief geplaatst. Voor het eind van het jaar moet ook dit laatste deel klaar zijn.’’

Twee exemplaren van de Calov-Bijbel reizen inmiddels langs diverse boekhandels in Nederland. Van Wijnen geeft geregeld lezingen. Van Hardenberg tot in Oegstgeest met een ontmoeting van de schrijver Maarten ‘t Hart, ook een groot liefhebber van Bach. ‘t Hart gaf al te kennen dat het aantal aantekeningen van de componist hem nogal tegenviel. ,,Met hem zal ik nog wel in debat gaan’’, zegt Van Wijnen lachend. ,,Het zijn er ruim 70, maar als je ook de woorden die hij onderstreept heeft meerekent, valt er veel meer te analyseren. Je kunt van alles over de denkwereld van Bach te weten komen. De componist heeft in zijn leven heel wat documenten en brieven geschreven, maar die gingen vaak over zakelijke transacties. Deze Bijbel stond bij hem thuis in de boekenkast, die gebruikte hij privé. Zijn aantekeningen waren niet bedoeld voor de buitenwereld. Ze komen recht uit zijn hart en zeggen iets over zijn beleving van het geloof en de kunst.’’

Obstinaat type

Als voorbeeld noemt Van Wijnen het woord Kapellmeister, dat is onderstreept. ,,Daar heeft hij zich waarschijnlijk mee geïdentificeerd. Een passage uit de Kronieken over de musici die de tempel van Koning Salomon moesten inwijden, zal vast en zeker tot zijn verbeelding hebben gesproken. Bij de tempelwijding daalde de heerlijkheid van de Heer als een wolk neer en klonken er cimbalen, trompetten en strijkers. Daaruit concludeerde Bach dat bij muziek vanuit het geloof, Gods genade meekomt. Dat schreef hij er eigenhandig bij. Je krijgt een inkijkje in zijn persoonlijke omgang met God. Ook zie je dat hij hier en daar worstelt met levenszaken. Het is bekend dat Bach een obstinaat type was, die een moeizame relatie onderhield met het wettige gezag. Geregeld waren er confrontaties met zijn meerderen. In de Bijbel wordt zichtbaar dat hij bezig was met teksten die daarover gingen. Dat je je als mens soms ook moet kunnen onderwerpen aan het gezag, dat je moet kunnen vergeven en geduld moet proberen te betrachten. Maar dat als het om je vak gaat, je soms juist de hakken in het zand moet zetten. Dat was hem natuurlijk uit het hart gegrepen.’’

De Calov Bijbel is een driedelige uitgave met commentaar, samengesteld door de theoloog Abraham Calovius (1612-1686). Hij voegde kanttekeningen en commentaren toe, waarbij hij onder andere putte uit de verzamelde werken van Maarten Luther. Die stonden trouwens ook bij Bach in de kast. ,,Wat opvalt is dat Bach in zijn latere leven die verzamelde werken van Luther nog eens heeft gekocht op een veiling. Dat was een andere uitgave dan die hij al had. De boeken waren namelijk eigendom geweest van Calov, die hadden dus bij hem in de boekenkast gestaan. Dat gaf er voor Bach waarschijnlijk een meerwaarde aan, want hij bewonderde Calov zeer.’’

Tweestemmig

Van Wijnen groeide op met Bach. Thuis werden zijn cantates gedraaid en tijdens de afwas zong hij met zijn broer soms een tweestemmig duet van de componist. ,,Dat was eigenlijk geschreven voor sopraan en bas. Wij waren tenoren maar dat deed niets aan het plezier af.’’  In zijn studententijd in Leiden begon Van Wijnen die cantates pas echt te ontdekken. Kocht uitvoeringen van Gustave Leonardt en Nikolaus Harnoncourt. Daarnaast sloot hij zich aan bij een koor, dat voornamelijk kerkelijk repertoire zong. Toen er een nieuwe dirigent aangesteld werd, kwam ook Bach daarbij. ,,Het gevolg was wel dat er steeds meer koorleden afhaakten. Niet dat ze niet van Bach hielden, maar het was teveel om er naast te doen. Uiteindelijk bleven er nog maar een handjevol over. Maar ik had intussen de smaak te pakken.’’

Van mooie boeken hield hij ook. In 1988 richtte Van Wijnen zijn uitgeverij op, als voortzetting van de aloude Franeker uitgeverij Wever. Met als specialiteit fraai uitgevoerde facsimile-edities. Tijdens een vakantie zag Van Wijnen in een bibliotheek in Dublin het  Book of Kells, dat wel het mooiste handschrift ooit genoemd wordt. Hij was diep onder de indruk en toen dat beroemde boek in de jaren negentig door een Zwitserse collega werd uitgegeven, meldde hij zich met de vraag of ze al een Nederlandse importeur hadden. ,,Het boek kostte destijds 20.000 gulden en ik heb er inderdaad een paar exemplaren van verkocht.’’

Gutenbergbijbel

Als het met het Book of Kells kon, zou het dan ook niet met de Bach Bijbel kunnen? Langzaam rijpte het idee om die bijzondere Calov Bijbel met Bach zijn aantekeningen, die ooit in 1934 in Amerika was teruggevonden, uit te gaan geven. ,,Mensen die een mateloze bewondering voor Bach hebben moeten toch in een dergelijk werk geïnteresseerd zijn?’’ Van Wijnen schreef in 1997 een briefje, aan Robin Leaver waarin hij zijn plan ontvouwde. Die verwees hem door naar de bibliotheek in St Louis in de Verenigde Staten en zo werden de eerste contacten gelegd. 

De hobbels op de lange weg, waren er vele. Het begon al met het fotograferen van de pagina’s. Daarvoor moest het boek uit de band worden gehaald om de pagina’s plat te kunnen neerleggen. Daar was men in St. Louis niet toe bereid. Op zoek dan maar naar eenzelfde exemplaar waar dan de pagina’s met notities van Bach later aan konden worden toegevoegd. Ook dat lukte niet en het project verdween in de ijskast.

Via een Oostenrijkse drukker kwam Van Wijnen een methode op het spoor om de pagina’s te fotograferen zonder ze uit de band te halen. Wederom contact met Amerika. Het boek moest naar Oostenrijk. Daarvoor was een gespecialiseerd vervoersbedrijf nodig en moest het kostbare boek worden verzekerd. Die kosten liepen veel te hoog op en weer liep het spaak.

Tot in 2003 een collega in Zoetermeer belde, dat er twee drukkers uit Polen bij hem op bezoek waren, die een herdrukte Gutenbergbijbel bij zich hadden. Ze zochten een een collega uitgever in Nederland. ,,Mijn naam viel en zo kwam het dat de twee Polen ook bij mij op de stoep stonden. Zij hadden contact met een Amerikaan van Poolse komaf die een digitaal bedrijf had, dat oude manuscripten fotografeerde zonder dat die uit de band hoefden te worden gehaald. Hij kon het doen en toen viel het besluit: we gaan er voor.’’

Van Wijnen liet een folder maken voor de diverse achterbannen en buitenlandse partners, een muziekuitgeverij in Duitsland, een boekimporteur in Japan en een gespecialiseerde muziekboekhandel in New York. ,,Tot mijn verbazing kwamen daar al meteen bestellingen op binnen. Sommige klanten betaalden, vanwege de extra korting, zelfs vooruit. Heel bijzonder dat kopers aan de andere kant van de wereld aan ’Pietje Puk uit Keteldorp’, zonder blikken of blozen 4500 euro overmaakten, want dat kostte de Bijbel bij voorinschrijving. Uit Japan kwam zelfs een bestelling van 20 exemplaren. Ze hebben nog een hele poos op hun aankoop moeten wachten, maar dat hinderde niet. Ik hield ze door middel van nieuwsbrieven op de hoogte van de vorderingen.’’

Eerbetoon

De afzetmarkt is beperkt. De wetenschappelijke wereld, muziekbibliotheken, conservatoria en grote dirigenten behoren tot de doelgroep. Reinhard Goebel, die dit jaar bij de NNO de Fryske Matthäus dirigeerde en de Japanse dirigent Masaaki Suzuki hebben meteen een exemplaar aangeschaft. ,,Ik heb er altijd in geloofd omdat het zo uniek is. Wat mij opgevallen is, is dat er maar heel weinig mensen weet hebben van het bestaan van de Bach Bijbel. Toen mijn vrouw en ik een keer in St Louis waren, gingen we naar een kerkdienst in de Lutherse kerk vlakbij de bibliotheek waar het origineel ligt. Na afloop zaten we met de koster en de organist aan de koffie en die wisten niet dat de originele Calov Bijbel daar in de bibliotheek lag.’’

Van Wijnen: ,,Ik zie de heruitgave als een eerbetoon aan Bach. Zoiets moois wil je, als uitgever, delen met mensen. Het is een manier om iets meer van Bach zijn persoonlijkheid te leren kennen. Simpele dingen, zoals zijn belangstelling voor munten bijvoorbeeld. Af en toe krabbelde hij daarover iets in de marge, net zoals over edelstenen op het borstschild van een priester, die hem blijkbaar ook interesseerden. Het spontane ervan, dat spreekt mij zo aan. Zo las hij een plaatsnaam en noteerde dat er ergens in de buurt van Erfurt ook een plaats was met dezelfde naam. Dan komt het wel heel dichtbij, dan is het alsof je over zijn schouder meeleest.’’   

Laatst gewijzigd op 30-03-2018 om 10:20 uur